Pierwszy był Adaś. Zobaczyła go w sklepie z antykami pana Gordona przy Matejki. Chłopak o ciemnych oczach, ciemnych włosach, fryzurą trochę na pazia, we fraku. Lalka zrobiła na niej takie wrażenie, jak przed laty, gdy ujrzała swą pierwszą miłość. Musiała go mieć. Był to rok 2015. Imię chłopiec – lalka odziedziczył po prawdziwym.
Skoro był Adaś, musiała być Ania. I to był początek kolekcji lalek pani Anny Pawlak, uważającej się – jak to pięknie określiła – za kolekcjonerkę wspomnień.
Zebrała ich dotąd 500. Mieszkają u mamy pani Anny przy ulicy Pomorskiej na bydgoskim Londynku.
Czego tam nie ma! Lalki małe i duże, ładne i nie bardzo, o buźkach słodkich i lekko przerażających, niektóre z tych starych mają w sobie coś, co może przestraszyć. Szmacianki, celuloidki, porcelanki, ze skóry, nawet metalowe, biskwitowe, z papier mache.
Duża lalka z czerwoną kokardą jest z drewna, głowę ma z biskwitu – wypalonej gliny, oczy szklane, porcelanowe zęby. Druga też z drewna, może pokazywać język. Następna – lalka z materiału, wypchana trzciną. Murzynka w marszczonej bogato spódnicy robi taki numer, że jak się sukienkę podniesie do góry, wyskakuje głowa jej siostry. Lalka Lenci, Włoszka, w żółtej sukni z marynarskim kołnierzem, jest zrobiona z kartonu i trocin, ale odrobiona wspaniale. I wreszcie lalka buduarówka : oryginalna, francuska, bardzo stara, w sukni wyszywanej metalową nitką. Ona i jej koleżanki nie służyły do zabawy. Wylansował je w roku 1910 Paul Poiret, uświetniając nimi paryski pokaz mody. Odtąd damy popisywały się nimi na spacerach, wizytach, ubierając je w stroje takie, jak same nosiły. Wśród dzieciaków robi furorę lalka o trzech obliczach: raz śpi, a jak przekręci się główkę, to uśmiecha się, a jeszcze raz – robi brzydką minę. Pojawiła się w 1903 roku, produkowano ją tylko dwa lata, zakazano, bo dziewczynki brały z niej przykład. Oryginał ma muzeum we Francji, pani Ania tylko podróbkę. Drewniana lalka niemiecka ma przebite uszy, a w nich kolczyki. Jest stuletnia lalka, która chodzi, a mechanizm w jej brzuchu działa bez zarzutu.
Pochodzą z wielu krajów: z Polski (robiono je w Kaliszu w zakładach Adama Szrajera i Częstochowie), Niemiec (tych ma najwięcej), Francji, Szkocji, Rosji, Hiszpanii, Czech. Ma też bardzo starą żydowską lalkę. Świadczy o tym fabryczna sygnatura na plecach dziewczynki.
X X X
Lalki nabywała w różny sposób: z ogłoszenia lub dowiadywała się o ich istnieniu przez przypadek. – Niektóre same do mnie przychodzą – śmieje się. W przededniu naszej rozmowy przywiozła z Torunia lalczyny wózeczek znaleziony w XIX-wiecznym dworku.
Z czasem zrozumiała, że sama lalka to nie wszystko. Ważna jest jej historia: do kogo należała, kto ją dziecku podarował, jakie były jej losy, że przeżyła sto lat, że odnalazła się na przykład na strychu, w szopce na wsi. Rozmawia, wypytuje – kolekcjonuje wspomnienia starych dziś dziewczynek.
Początkowo nic o swoich zbiorach nie wiedziała. Dopiero gdy skontaktowała się na facebooku z grupą zbieraczy starych lalek z całej Polski, zdobyła sporą wiedzę na temat swojej kolekcji. Dowiedziała się – ku swemu zaskoczeniu – że kiedyś jej piękne lalki, przemyślnie zrobione, ubrane w piękne stroje, wcale nie służyły do zabawy, a jeśli – to tylko wybranym. Jedynie rodzice bogatych panien mogli sobie na nie pozwolić. Zwykła Marysia musiała się obyć marzeniem albo pocieszyć lalką zrobioną z gałganka. Ktoś jej opowiadał o zrobionej z kartofla osadzonego na patyku, owiniętego szmatkami. Ale marzenie dziecka zostało spełnione.
Mama Ani – pani Małgosia – pokazuje mi stare zdjęcie małej dziewczynki z kokardą na głowie, trzymającą lalkę prawie tak dużą jak ona. To najstarsza siostra jej ojca. Małgosia pragnęła mieć taką samą. Nie dostała. Dziewczynka na zdjęciu też pewnie jej nie miała, lala była rekwizytem fotografa.
Często lalki były tylko do oglądania. Zwierzyła się córka właścicielki jednej z lalek, że jako dziecko mogła na nią tylko patrzeć. Lala stała w szafie, nie wolno jej było dotykać, bawić się – absolutnie. Takim kultem jej mama otoczyła pamiątkę po starszej siostrze.
Inny przykład przywiązania do pamiątek z dzieciństwa. Kobieta mieszkająca za granicą bardzo chciała przywrócić życie swojej lalce pochodzącej z lat 50. 60. bez rączek i nóżek, bo guma sparciała. Skontaktowała się z mamą pani Ani z nadzieją, że w Polsce będzie ją można naprawić, bo w jej kraju nikt nie chciał się tego podjąć. Miała ją przywieźć do Bydgoszczy, ale że pandemia – wysłała pocztą. W marcu przyjechała po nią specjalnie z Grecji.
Druga historia: Pani mieszkająca 70 kilometrów za Bydgoszczą przywiozła lalkę – murzynka z prośbą o naprawę. Zabawka przeleżała wiele lat w kartonie, bo popękały gumki trzymające rączki i nóżki. Pani Ania zachwyciła się lalką i chciała ją odkupić, ale właścicielka nie i nie, bo to dla niej cenna pamiątka. Przysłał ją w latach 50. wujek, który po wojnie został w Szkocji. Lalkę wyszykowano jak należy, właścicielka po nią przyjechała, wyjęła z kartonu , pożegnała się z nią i oddała pani Ani. Przemyślała i podarowała, bo wie, że u niej będzie żyła długo i dobrze. Zostawiła list, w którym wyjaśniła, dlaczego murzynek był jej tak drogi.
– Często słyszę – mówi Anna Pawlak – że ci, którym mama pomogła ocalić lalkę, czyli naprawić, pragną, żeby coś po nich zostało. Dlatego te zabawki nieraz trafiają do mnie. Wiedzą, że jak zostawią w domu, dzieci albo wnuki wyrzucą na śmietnik, a u mnie dostaną drugie życie. Lalki to przyjaciółki, powierniczki największych sekretów dzieciństwa – ja to rozumiem i dlatego z taką pasją je nabywam i chronię przed zagładą.
Tekst: GRAŻYNA NOWICKA Fot: BARBARA NOWICKA
Anna Pawlak i…Adaś
